Jakbyś kamień jadła

Po poznańskim spotkaniu Tochman nadal pozostaje u mnie na topie, mimo że nieraz słyszałam, że każda kolejna książka jest jeszcze „gorsza”. I rzeczywiście „Bóg zapłać” było książką wyjątkowo poruszającą, ale „Jakbyś kamień jadła” wstrząsa jeszcze bardziej. Z jednej strony okropieństwem wojny w niej ukazanym, ale z drugiej strony bolesnym uświadomieniem czytelnikowi, jak mało wie o wojnie na Bałkanach i jak niewiele właściwie do tej pory go to obchodziło. I niewielkie pocieszenie przynosi fakt, że w tamtych czasach chodziłam jeszcze do szkoły podstawowej, bo tak naprawdę nie chodzi tylko o Bośnię, ale o każdą taką wojnę – dzisiaj na przykład Syrię.

„(…) [K]iedy wojna się skończyła (…), reporterzy spakowali kamery i natychmiast pojechali na inne wojny” [s. 8], a tymczasem Wojciech Tochman przyjechał, aby zobaczyć i pokazać, jak wygląda życie po takiej wojnie. Reportaż powstawał w latach 2000-2002, czyli nawet 10 lat po rozpoczęciu tej wojny. Ale co to jest 10 lat dla ludzi, którzy stracili wszystko: dom, ziemię, męża, dzieci, rodzeństwo, rodziców, ojczyznę, poczucie bezpieczeństwa i godność? W tej książce nie ma polityki ani wielkiej historii, może kilka razy padają takie nazwiska jak Mladić czy Karadzić. Są za to zwykli ludzie, cywile, których wojna dotknęła w najokrutniejszy sposób. „Ludzie ludziom zgotowali ten los” – przychodzi na myśl słynny cytat z Nałkowskiej. „Kobiety pytają: po co była nam wojna? po co ginęli nasi synowie? I odpowiadają: po nic, po strach, tułaczkę i krew, po życie w barakach. A przed wojną był dom; w każdym domu – pełna zamrażarka. Teraz puste garnki. Za puste garnki ginęli.” (s. 46)

To nie jedyny absurd wojny:  Serbowie, którzy walczyli o to, żeby Srebrenica była serbska, teraz nie chcą tam mieszkać (niektórym wydaje się, że słyszą nawoływanie muezinów z dawno zburzonych meczetów).

Osobną, cichą bohaterką tego reportażu jest doktor Ewa Klonowski – antropolog polskiego pochodzenia, która poświęciła się pracy przy ekshumacjach i identyfikacjach ofiar tej wojny. Jej dbałość o każdy szczegół, o każdą kosteczkę niejednej rodzinie pozwala poznać los ich bliskich. Swoją drogą, jakie to niewyobrażalnie straszne, że istnieją sytuacje, kiedy pogrzeb własnego dziecka przynosi ulgę…

Pozornie bezstronna reporterska relacja, maluje tak żywe obrazy i budzi tak silne emocje, jakich jeszcze chyba nie doświadczyłam przy lekturze książki. Czasem byłam na skraju łez, czasem musiałam przerwać, żeby ochłonąć, czasem czytałam ślizgając się po tekście i nie angażując swoich emocji, bo wiedziałam, że tego fragmentu nie dam rady „przerobić” w głowie. A mimo to czytałam dalej i nie mogłam się od tej książki oderwać. Zagarnęła całe moje myśli i całą uwagę. Wydaje mi się, że wyjątkowość stylu Tochmana polega na umiejętności przedstawiania tak dramatycznych tematów i poruszania czytelnika bez zbędnego grania na emocjach, melodramatu i wyciskania łez.

Takie książki są potrzebne, żeby uzmysłowić każdemu z nas, że wojna, to nie tylko doniesienia prasowe, rezolucje ONZ i konferencje polityczne, ale przede wszystkim tragiczny los poszczególnych osób. Dopiero kiedy dana wojna będzie miała dla nas konkretną twarz konkretnej osoby, naprawdę pojmiemy bezsens i tragizm całej sytuacji. Po tej lekturze wojna w Bośni i Hercegowinie będzie dla mnie miała twarz Jasny: kobiety, która straciła męża i dwoje malutkich dzieci. Jej historia i zdjęcie, na którym przygląda się ekshumowanym kościom w nadziei znalezienia tych, które należały do jej dzieci (aby móc je pochować), chyba na zawsze we mnie pozostaną.

Uważam, że ta książka – pomimo swego ciężaru – powinna być lekturą obowiązkową, choć zdecydowanie nie polecam czytać jej do poduszki…

Tytuł: Jakbyś kamień jadła

Autor: Wojciech Tochman

Wydawnictwo: Na pograniczu

Rok wydania: 2002

Liczba stron: 107

PS. Do tego wydania jest dołączona płyta ze zdjęciami Jerzego Gumowskiego ilustrującymi miejsca i postaci z reportażu.